Η Άγραφος Βεντέττα στη Μάνη: Ένας Ιερός Κώδικας Εκδίκησης

Στην καρδιά της Μάνης, μια περιοχής με περήφανους άνδρες, ίσχυε ένας άγραφος νόμος, ιερός και απαραβίαστος: ο νόμος του γδικηωμού, η γνωστή σε όλους μας βεντέττα. Για τους Μανιάτες, ζητήματα τιμής, προσβολής της αξιοπρέπειας και βλάβης της περιουσίας απαιτούσαν την εφαρμογή αυτού του νόμου της εκδίκησης. Η αποτυχία ανταπόκρισης σε μια τέτοια πρόκληση οδηγούσε την θιγείσα οικογένεια στην χλεύη, την απαξίωση και την κοινωνική περιφρόνηση – έναν ηθικό θάνατο που σπάνια συνέβαινε σε αυτόν τον τόπο.

Η Απόφαση για Αντεκδίκηση

Η ικανοποίηση μέσω της αντεκδίκησης δεν ήταν μια παρορμητική πράξη. Αποφασιζόταν από το Οικογενειακό Συμβούλιο της πληγείσας οικογένειας. Σε αυτό συμμετείχαν όλα τα ενήλικα άρρενα μέλη, με τη γνώμη των πρεσβυτέρων, ιδιαίτερα εκείνων που θεωρούνταν συνετοί και νοήμονες, να έχει βαρύνουσα σημασία. Σπανιότερα, η απόφαση για αντεκδίκηση λαμβανόταν από την ευρύτερη «συντροφιά», δίνοντας στη βεντέττα μεγαλύτερες και πιο σοβαρές διαστάσεις.

Το Οικογενειακό Συμβούλιο καθόριζε τον τρόπο της εκδίκησης, όριζε τον εκδικητή και επέλεγε το θύμα της αντεκδίκησης. Συνήθως, το θύμα ήταν το πιο αξιόλογο μέλος της αντίπαλης οικογένειας, καθώς τα σημαίνοντα πρόσωπα επηρέαζαν τις αποφάσεις των Οικογενειακών Συμβουλίων.

Εκείνος που οριζόταν ως εκτελεστής της απόφασης δεν είχε το δικαίωμα να αντιδράσει, ακόμη και αν διαφωνούσε. Μια τέτοια αντίδραση θα τον καθιστούσε ασεβή προς τα έθιμα, λιπόψυχο και για πάντα περιφρονημένο.

Σε πολλές περιπτώσεις, οι αποφάσεις των Οικογενειακών Συμβουλίων προέβλεπαν και ομαδική αντεκδίκηση, δεδομένου ότι και οι αντίπαλοι λάμβαναν ανάλογα μέτρα άμυνας και επίθεσης. Τότε λάμβανε χώρα ομαδική μάχη μεταξύ των πύργων των εμπολέμων οικογενειών, με αναπόφευκτα περισσότερα θύματα.

Η Δημοσιοποίηση της Έχθρας και οι Μέθοδοι Αντεκδίκησης

Η εχθρότητα δηλωνόταν δημοσίως – μια οικογένεια έλεγε στην άλλη: «Είμαστε εχθροί». Ως εκ τούτου, οι αντίπαλοι λάμβαναν τα κατάλληλα μέτρα. Το απροειδοποίητο χτύπημα, χωρίς προηγούμενη αναγγελία της έχθρας, θεωρούνταν πράξη άνανδρη και ανέντιμη.

Ένα σοβαρό όπλο αντεκδίκησης ήταν και η «χωσία» (η ενέδρα), η οποία, όπως και σε κάθε πόλεμο, δεν θεωρούνταν άνανδρη ή δόλια.

Είναι αυτονόητο ότι η αλυσίδα της αντεκδίκησης μπορούσε να διατηρηθεί για δεκαετίες, οδηγώντας στον αφανισμό ολόκληρων οικογενειών. Συχνά, οι αντιπαλόμενοι σκοτώνονταν και εκτός της Μάνης, ακόμη και εκτός Ελλάδος! Υπάρχουν ιστορικές αναφορές για φόνους αντεκδίκησης στην Αίγυπτο, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Τουρκία και την Αμερική!

Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλές φορές τα θύματα της βεντέττας ήταν στενοί συγγενείς, όπως γαμπρός και κουνιάδος ή πεθερός και γαμπρός. Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα στις αντίπαλες και εμπόλεμες Μανιάτικες οικογένειες που συνδέονταν μέσω επιγαμιών.

Η μακροχρόνια διάρκεια της έχθρας ανάγκαζε τα άρρενα μέλη των αντιπάλων οικογενειών να οπλοφορούν από την παιδική τους ηλικία μέχρι τα βαθιά γεράματα. Θεωρούνταν μάλιστα πολύ τυχεροί όσοι κατάφερναν να γεράσουν χωρίς να πέσουν θύματα της εκδίκησης.

Άγιος Αθανάσιος Μάνη

Ανάμεσα στη Σκληρότητα και τον Ιπποτισμό

Παρά τη σκληρότητα και την απανθρωπιά της, η βεντέττα είχε και στιγμές ιπποτισμού και γενναιοφροσύνης:

• Πολλές φορές, σεβάσμια πρόσωπα από συγγενικές ή φιλικές ισχυρές οικογένειες μεσολαβούσαν μεταξύ των εμπολέμων, προτείνοντας συμβιβασμό («αγάπη») για την παύση του πυρός και τη λήθη του παρελθόντος. Αυτή η μεσολαβητική προσπάθεια ονομαζόταν «γεροντική», και τα σεβάσμια πρόσωπα «γεροντάδες».
• Ενίοτε, αυτή η παρέμβαση καρποφορούσε και επερχόταν ο συμβιβασμός μεταξύ των εμπολέμων οικογενειών. Ένας τέτοιος συμβιβασμός δεν ήταν εύκολο να αθετηθεί, καθώς οι παραβάτες θα αντιμετώπιζαν, εκτός από τη δημόσια κατακραυγή, και σοβαρές συνέπειες από τις οικογένειες των μεσολαβητών.
• Σε περίπτωση παραβίασης του συμβιβασμού, ο παραβάτης θα αντιμετώπιζε αυστηρές κυρώσεις, ακόμη και θάνατο, από τις οικογένειες των γεροντάδων, οι οποίοι συνήθως ανήκαν σε ισχυρές οικογένειες με μεγάλη επιρροή.

Σε περίπτωση που δεν επιτυγχανόταν συμβιβασμός, ίσχυε ένα άλλο ευεργετικό μέτρο: το «εξέβγαλμα» ή τα «ξεβγάλματα». Αυτές ήταν προστατευτικές συνοδείες εμπολέμων από ουδέτερα πρόσωπα ισχυρών οικογενειών. Κατά τη διάρκεια της συνοδείας, ο εμπόλεμος θεωρούνταν σεβαστός και απαραβίαστος από τους αντιπάλους του συνοδού. Ακόμη και τα αντικείμενα των «ξεβγαλτάδων» (όπως τα όπλα των προστατευόμενων) ήταν σεβαστά.

Εάν περιφρονούνταν ο «ξεβγάλτης» ή το προστατευτικό του αντικείμενο, ο παραβάτης θεωρούνταν εχθρός και της οικογένειας του «ξεβγάλτη», με δυσάρεστες συνέπειες. Ωστόσο, κάποιες φορές οι εμπόλεμοι, τυφλωμένοι από το μίσος, «έκοβαν τα ξεβγάλματα», δηλώνοντας δημοσίως ότι δεν θα τα επέτρεπαν ούτε θα σεβόντουσαν τους «ξεβγάλτάδες». Σε αυτή την περίπτωση, όποιος αποφάσιζε να παίξει το ρόλο του «ξεβγάλτη» διακινδύνευε, καθώς η επίθεση εναντίον του συνοδευόμενου δεν θεωρούνταν πλέον παραβίαση.

Η σκληρότητα της βεντέττας απέδιδε σεβασμό στις γυναίκες και τα ανήλικα παιδιά, αλλά όχι στους γέροντες, οι οποίοι θεωρούνταν καθοδηγητές των Οικογενειακών Συμβουλίων. Οι γυναίκες και τα παιδιά θεωρούνταν ιερά πρόσωπα και ποτέ δεν κακοποιούνταν. Όποιος έθιγε γυναίκα ή παιδί θεωρούνταν άνανδρος και απάνθρωπος. Σπάνια τραυματίζονταν δολίως ή σκόπιμα παιδιά και γυναίκες, εκτός αν βρίσκονταν τυχαία ή σκόπιμα σε πεδίο σύγκρουσης.

Καρυούπολη Μάνη

Η Εκεχειρία και η Υπέρβαση της Έχθρας

Μια ακόμη αναλαμπή φωτός στο σκοτάδι της βεντέττας ήταν η «τρέβα», η εκεχειρία των εμπολέμων Μανιατών. Κατά τις μακροχρόνιες συγκρούσεις, οι εμπόλεμοι αισθάνονταν την ανάγκη για ανακωχή, προκειμένου να συλλέξουν τα σπαρτά και το λάδι, απαραίτητα για τη συντήρησή τους. Έρχονταν σε συνεννόηση και συμφωνούσαν μια ολιγοήμερη ανακωχή (15-20 ημερών) για τη συγκομιδή των καρπών. Αυτή η «τρέβα» θεωρούνταν ιερή και απαραβίαστη. Κατά τη διάρκειά της, παρατηρούνταν συχνά το συγκινητικό φαινόμενο της αλληλοβοήθειας στη συγκομιδή μεταξύ των εμπολέμων οικογενειών.

Όμως, η υπέρτατη έκφραση ανθρωπισμού και γενναιοφροσύνης μέσα στη δίνη της βεντέττας ήταν το ιπποτικό έθιμο της «ψυχαδερφοσύνης», δηλαδή της απαραβίαστης αδελφοποίησης των εμπολέμων οικογενειών. Η «ψυχαδερφοσύνη» ήταν η ένορκος συμφιλίωση των εχθρών, συνήθως με όρκο πάνω στο σώμα του τελευταίου θύματος της αντεκδίκησης, πριν την κηδεία του. Ορκίζονταν να σταματήσουν οριστικά την έχθρα και να συμπεριφέρονται στο μέλλον σαν αδελφοί.

Στις περιπτώσεις ψυχαδερφοσύνης, οι «ψυχαδέρφια» (ψυχικοί αδελφοί) επέδειξαν με συνέπεια και ειλικρίνεια αισθήματα αγάπης και αλληλεγγύης. Έθαβαν μαζί τον τελευταίο νεκρό της έχθρας τους, φρόντιζαν από κοινού για την περίθαλψη των τραυμάτων και την αποκατάσταση των ορφανών, κυρίως των κοριτσιών που είχαν πέσει θύματα της βεντέττας, και απέφευγαν συστηματικά κάθε ενέργεια που θα μπορούσε να επισκιάσει την αδελφική τους συμβίωση.

Όποιος τολμούσε να παραβιάσει τους εθιμικούς κανόνες της ψυχαδερφοσύνης θεωρούνταν ιερόσυλος από την Μανιάτικη κοινωνία και πολύ περισσότερο από το συγγενικό του περιβάλλον. Ένας τέτοιος παραβάτης έπρεπε να εκπατριστεί – η Μάνη δεν τον ανεχόταν!

Αυτά ήταν κυρίως τα συστατικά και τα γνωρίσματα της Μανιάτικης βεντέττας, η οποία έχει απαθανατιστεί στα μοναδικά Μανιάτικα μοιρολόγια.

Κείμενο-Φωτό:  Όμορφη Μάνη