Η Μάνη, αυτή η ξερολιθιά γωνιά της Πελοποννήσου, με τους περήφανους πύργους και την άγρια ομορφιά της, υπήρξε ανέκαθεν ένα τόπος αντιφάσεων. Γη ανεξαρτησίας, ιστορικής μνήμης και ανυπότακτου πνεύματος, αλλά και πεδίο αέναων τοπικών αντιπαλοτήτων, βεντετών που κρατούσαν γενιές και οικογενειακών διχασμών. Όταν ο Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949) ξέσπασε στην Ελλάδα, βρήκε στη Μάνη ένα ιδιότυπο έδαφος, όπου η εθνική τραγωδία μπλέχτηκε με τις αρχαίες ρήξεις, μετατρέποντας τον τόπο σε ένα θέατρο ανείπωτου πόνου.
Οι Σκιές των Πύργων και οι Νέες Γραμμές του Μετώπου
Η Μάνη είχε ήδη δοκιμαστεί σκληρά από την Κατοχή. Οι Μανιάτες, πιστοί στην παράδοσή τους, συμμετείχαν στην Αντίσταση, αλλά η απελευθέρωση δεν έφερε την πολυπόθητη ειρήνη. Αντίθετα, οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις – Κομμουνισμός εναντίον Εθνικισμού – βρήκαν στη Μάνη την ιδιαιτερότητα των προϋπαρχόντων μίση και τις ισχυρές φάρες που πολεμούσαν μεταξύ τους για αιώνες. Η γραμμή του μετώπου δεν ήταν πλέον μόνο στο βουνό, αλλά περνούσε μέσα από τις αυλές των σπιτιών, τα καφενεία, ακόμα και τα κρεβάτια.
Ο όρκος για την πατρίδα έδινε τη θέση του σε έναν όρκο για την παράταξη, συχνά εις βάρος του ίδιου του γείτονα, του φίλου, ακόμα και του συγγενή. Στην Άνω Μάνη, κοντά στους πρόποδες του Ταϋγέτου, τα χωριά χωρίστηκαν. Άλλοι πήραν τα όπλα με τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ), άλλοι με τον Εθνικό Στρατό και τις ακροδεξιές ομάδες. Οι δυσπρόσιτες χαράδρες έγιναν κρησφύγετα και τόποι ενεδρών.
Αλλά και στην Κάτω Μάνη, την “Μέσα Μάνη” των σκληροτράχηλων πύργων και της άνυδρης γης, η σύγκρουση πήρε άγριες διαστάσεις. Εκεί που η βεντέτα ήταν “ιερή” παράδοση, ο εμφύλιος προσέφερε έναν νέο μανδύα για παλιές εκδικήσεις, με τον μανδύα της ιδεολογίας να καλύπτει συχνά το προσωπικό μίσος.
“Μητέρα, φοβάμαι…” – Ζωντανές Ψηφίδες από τον Τρόμο
Οι ζωντανές αφηγήσεις, που μεταφέρονται από στόμα σε στόμα ή καταγράφονται σε σπάνια αρχεία, είναι αυτές που δίνουν σάρκα και οστά στην τραγωδία:
- Η μάνα που καρτερά (Άνω Μάνη): “Θυμάμαι τις νύχτες”, διηγείται μια ηλικιωμένη γυναίκα από χωριό της Άνω Μάνης, “που κοιμόμασταν με το ένα μάτι ανοιχτό. Ο πατέρας μου είχε φύγει στο βουνό, με τους δικούς του. Κάθε τόσο ακούγαμε πυροβολισμούς από μακριά. Η μάνα μου έσφιγγε τα χέρια και ψιθύριζε προσευχές. Ένα βράδυ, ξυπνήσαμε από κλάματα. Ήταν η γειτόνισσα. Της είχαν σκοτώσει τον άντρα, και την είχαν αναγκάσει να τον θάψει μόνη της, μέσα στη νύχτα. Την επόμενη μέρα, το χωριό ήταν άδειο. Κανείς δεν μιλούσε. Όλοι περίμεναν ποιος θα ήταν ο επόμενος.”
- Το δίλημμα στον πύργο (Κάτω Μάνη): “Ο θείος μου”, αφηγείται ένας απόγονος φαμίλιας της Κάτω Μάνης, “ήταν με τους ‘εθνικούς’, ο ξάδερφός του με τους ‘κομμουνιστές’. Κάποτε, οι αντάρτες περικύκλωσαν το χωριό. Ζήτησαν να παραδοθούν κάποιοι. Ο θείος μου, που ήταν μέσα στον πύργο με την οικογένειά του, άκουσε το όνομα του ξαδέρφου του. Ήταν διχασμένος. Να τον προδώσει για να σωθεί; Να μείνει κλεισμένος και να κινδυνεύουν όλοι; Τελικά, οι αντάρτες έφυγαν, αλλά ο φόβος και η καχυποψία έμειναν. Από τότε, δεν ξαναμίλησαν ποτέ. Η βεντέτα τους δεν ήταν πια για τη γη, αλλά για το αίμα και τις ιδέες.”
- Η απώλεια (Μέσα Μάνη): “Τους έβλεπα να έρχονται”, λέει με τρεμάμενη φωνή ένας παππούς από χωριό κοντά στο Ταίναρο. “Μια μέρα, ήρθαν οι δικοί μας, την άλλη οι άλλοι. Δεν ξέραμε ποιον να φοβόμαστε περισσότερο. Ο μικρός μου αδερφός, μόλις δεκαέξι χρονών, πήρε το όπλο. Τον βρήκαν μετά από μέρες, σκοτωμένο σε μια ρεματιά. Δεν μάθαμε ποτέ ποιος τον σκότωσε. Ήταν από τους ‘δικούς μας’; Από τους ‘άλλους’; Δεν είχε σημασία πια. Ήταν νεκρός. Και εμείς μείναμε με την ενοχή και το κενό.”
Η Κληρονομιά της Σιωπής
Ο Εμφύλιος Πόλεμος άφησε πίσω του μια Μάνη πληγωμένη, με εκατοντάδες νεκρούς, κατεστραμμένα σπίτια και έναν βαθύ, συχνά κρυμμένο, κοινωνικό διχασμό. Για πολλά χρόνια, η σιωπή επικράτησε. Οι ιστορίες, όσο κι αν ήταν τραγικές, δεν λέγονταν εύκολα. Η πίκρα, η ντροπή και ο φόβος κρατούσαν τις γλώσσες δεμένες.
Σήμερα, οι πύργοι της Μάνης στέκουν αγέρωχοι, μαρτυρώντας μια εποχή όπου το αίμα και η πέτρα βάφτηκαν από την ίδια τραγωδία. Ο Εμφύλιος δεν ήταν απλώς μια σελίδα στην ιστορία της Μάνης. Ήταν ένα κομμάτι της ψυχής της, μια πληγή που, παρόλο που επουλώνεται με τον καιρό, δεν θα κλείσει ποτέ εντελώς. Μια υπενθύμιση ότι οι πιο σκληρές μάχες είναι αυτές που διεξάγονται εντός της ίδιας οικογένειας, στον ίδιο τόπο, κάτω από τον ίδιο ουρανό.
Με πληροφορίες : Γιάννης Καρακατσιάνης, “Ο Πόλεμος στη Μάνη: Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, μέσα από αφηγήσεις πρωταγωνιστών και ανέκδοτες πηγές” εκδόσεις Αδούλωτη Μάνη, 2014
