Η Μάνη, αυτή η άγρια και συνάμα μαγευτική γωνιά της Πελοποννήσου, είναι ένας τόπος γεμάτος ιστορία και μυστικά. Ανάμεσα στα επιβλητικά της τοπία και τους πετρόχτιστους πύργους της, κρύβεται ένα πραγματικό βυζαντινό κόσμημα: ο Ναός της Επισκοπής. Αυτό το μνημείο δεν είναι απλώς μια εκκλησία, αλλά ένα ζωντανό κομμάτι της ιστορίας, μια πύλη στο ένδοξο παρελθόν της Επισκοπής Μαΐνης.
Οι αναλυτικές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του ναού προέρχονται από το εμβληματικό έργο του Ν. Δρανδάκη, «Βυζαντινές τοιχογραφίες της Μέσα Μάνης», μια ανεκτίμητη πηγή για τη βυζαντινή κληρονομιά της περιοχής.
Η Καρδιά της Επισκοπής Μαΐνης
Σκαρφαλωμένος κοντά στο χωριό Σταυρί, που υπάγεται στην Κοινότητα Κίττας, και πλάι σε ένα «ξεμόνι» του μικρού συνοικισμού Άγιος Γεώργιος, ο ναός στολίζει μια βραχώδη κατωφέρεια με θέα που κόβει την ανάσα προς το ακρωτήριο Τηγάνι. Αυτός ο κομψότατος σταυροειδής, δικιόνιος ναός ελλαδικού τύπου, τρουλαίος με νάρθηκα, είναι γνωστός στην περιοχή ως Επισκοπή και τιμάται στο όνομα της Παναγίας, όπως θέλει η παράδοση. Οι μελετητές τον αναγνωρίζουν ως τον καθεδρικό ναό της ιστορικής επισκοπής Μαΐνης, αναδεικνύοντας τον κεντρικό του ρόλο στην εκκλησιαστική ζωή της περιοχής. Πριν γίνει επισκοπική έδρα, ο ναός είχε μια πιο προσωπική ιστορία, καθώς ήταν ιδιόκτητος και ανήκε στον ισχυρό άρχοντα της περιοχής, τον Γεώργιο Δαιμονογιάννη. Αυτό υπογραμμίζει τη στενή σχέση των αρχόντων της Μάνης με την πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη.
Ένα Αρχιτεκτονικό Αριστούργημα
Ο Ναός της Επισκοπής, με εξωτερικές διαστάσεις 9×6 μέτρα, αποτελεί ένα θαυμάσιο δείγμα βυζαντινής αρχιτεκτονικής, χρονολογούμενος γύρω στο 1200. Το κτήριο, που κάποτε διέτρεχε άμεσο κίνδυνο κατάρρευσης, στερεώθηκε και ανακεραμώθηκε από την άλλοτε Επιμελητεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μυστρά.
Αυτό που πραγματικά ξεχωρίζει είναι η τοιχοποιία του. Η δυτική πλευρά του ναού είναι κτισμένη κατά το μεγαλύτερο μέρος με μεγάλους λαξευτούς μαρμαρόλιθους, συμπεριλαμβανομένων δύο όρθιων βυσσινί ταινάριων μαρμάρων που πλαισιώνουν τη θύρα. Στη βάση του δυτικού τοίχου διαμορφώνεται μια κρηπίδα, που η διατήρησή της από τις συνήθειες του 12ου αιώνα ίσως επιβλήθηκε από την κατωφέρεια του εδάφους. Ανάμεσα στους λίθους παρεμβάλλονται εδώ και εκεί πλίνθοι, ενώ δεν λείπουν και παλαιά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, σε δεύτερη χρήση (σπόλια).
Οι αψίδες του ναού είναι ημικυλινδρικές και ο τρούλος ανήκει στον λεγόμενο αθηναϊκό τύπο, κτισμένος με πωρόλιθους και πλινθοπερίκλειστο τρόπο δομής. Στις πλευρές του εναλλάσσονται παράθυρα και τυφλά παράθυρα. Τα πλίνθινα τόξα όλων επιστέφονται από μαρμάρινα πλαίσια. Τα παράθυρα φράζει μαρμάρινη πλάκα, που έχει δύο ή τρεις οπές και επιπεδόγλυφο διάκοσμο. Οι μαρμάρινοι πολυγωνικοί ψευδοκιονίσκοι στις γωνίες του τρούλου υποβαστάζουν υδρορροές, που, αν κρίνει κανείς εκ των σωζόμενων, θα είχαν μορφή λεοντοκεφαλής.
Ο νάρθηκας στους πλάγιους τοίχους του διατρυπάται από μονόλοβο τοξωτό παράθυρο, φραγμένο με ανάγλυπτη μαρμάρινη πλάκα. Το νότιο παράθυρο είχε τοιχιστεί πριν τοιχογραφηθεί ο ναός. Στα τύμπανα των κεραιών του σταυρού τα παράθυρα ήταν δίλοβα, παραποιημένα σήμερα. Και οι δύο θύρες του ναού, βόρεια και δυτική, έχουν αλλοιωθεί κατά την εκτέλεση παλαιών επισκευών. Το μεγάλο ανακουφιστικό τόξο της δυτικής θύρας, φραγμένο σήμερα, είναι ελαφρώς πεταλόμορφο, ένα χαρακτηριστικό που συναντάται και σε άλλα μνημεία της Μάνης του 12ου αι., καθώς και στον ασφαλώς χρονολογημένο ναό (1144/1145) των Αγίων Θεοδώρων Καφιόνας.
Η μεσαία καμάρα του νάρθηκα, σχεδόν ίσου ύψους προς τη δυτική κεραία του σταυρού, είναι ψηλότερη από τις εκατέρωθέν της εγκάρσιες καμάρες. Τα ιωνικά κιονόκρανα του ναού είναι σπόλια από παλαιότερα κτήρια. Έχουν χρησιμοποιηθεί ως ελκυστήρες μαρμάρινοι ανάγλυπτοι κοσμήτες, από τους οποίους ο δυτικός είναι αμφίγλυφος. Και το μαρμάρινο τέμπλο, παραμορφωμένο από νεότερες επεμβάσεις, ήταν ανάγλυπτο και διαμόρφωνε επάνω από την πύλη του ιερού πεταλόμορφο τόξο, με κιονίσκους σε μορφή τετράδυμων ράβδων.
Το δάπεδο του ναού καλύπτεται από μαρμάρινες πλάκες. Μέσα στο ιερό έχει χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση ως πλάκα δαπέδου μια σπασμένη τράπεζα προσφορών, διαμέτρου 0,70μ., με ελαφρώς υψωμένο στην περιφέρειά της πλαίσιο.
Τοιχογραφίες που Ζωντανεύουν την Ιστορία
Ο γραπτός διάκοσμος της εκκλησίας, που μιμείται κοντά στο έδαφος ορθομαρμάρωση, διαιρείται, όπως συνηθίζεται, σε ζώνες, με μεγάλο μέρος να διασώζεται, καθαρισμένο πρόχειρα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Παλαιότερο Στρώμα – Εικονογραφική Διάταξη:
- Στον τρούλο: Ο Παντοκράτωρ, κυκλωμένος από στηθάρια ωραίων Αγγέλων, δορυφορείται πιο κάτω, μεταξύ των παραθύρων, από πελώριους Προφήτες. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονταν οι Ευαγγελιστές.
- Στον ημικύλινδρο της μεσαίας αψίδας: Υπερύψηλοι Ιεράρχες όπως ο Γρηγόριος (?), ο Χρυσόστομος, ο Βασίλειος και ο Νικόλαος. Πιο πάνω, στηθάρια Επισκόπων, από τους οποίους ένας είναι ο άγιος Λέων, πάπας Ρώμης.
- Στα τεταρτοσφαίρια των παραβημάτων: Δεόμενοι σε προτομή όσιοι, στην Πρόθεση ένας αδιάγνωστος και στο Διακονικό ο Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης.
- Στον βόρειο τοίχο του αγίου Βήματος: Δεξιά του τοξωτού ανοίγματος, ο όσιος Λουκάς ο Στηριώτης και πίσω, στο Διακονικό, ο Ρωμανός ο Μελωδός, που κρατεί κύλινδρο στον οποίο διαβάζεται η “Παρθέ(νος)”, οι πρώτες λέξεις του κοντακίου των Χριστουγέννων, ύμνος που συνέθεσε ο ίδιος. Άλλοι άγιοι Διάκονοι εικονίζονται στα ανατολικά σκέλη των τόξων επικοινωνίας του ιερού με την Πρόθεση και το Διακονικό.
- Στη μεσαία ζώνη του τύμπανου της βόρειας κεραίας: Είναι ορατά υπολείμματα βαδίζοντος Αγγέλου, που φαίνεται πως ανήκε σε παράσταση του Ευαγγελισμού.
- Απέναντι στην κορυφή του νότιου τύμπανου: Πλαισίωνε το παράθυρο, χωρισμένη σε δύο τμήματα, η παράσταση της θεραπείας του τυφλού, ο οποίος διακρίνεται στο άκρο δεξί να νίβεται σε κολυμπήθρα με σταυρόσχημο στόμιο.
- Στη συνηθισμένη στους δικιόνιους ναούς θέση του Ευαγγελισμού: (Δυτική πλευρά των τοίχων που χωρίζουν το άγιο Βήμα από την Πρόθεση και το Διακονικό) καταλαμβάνουν εδώ το άγιο Μανδήλιο και το άγιο Κεράμιο, ενώ κάτω από το δεύτερο ο Χριστός Αντιφωνητής προφανώς επέχει θέση Δεσποτικής εικόνας.
- Τις καμάρες των κεραιών του σταυρού: Κοσμούσε το Δωδεκάορτο. Σώζονται σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση λείψανα της Γέννησης, Υπαπαντής, Μεταμόρφωσης, Βαϊοφόρου, Αποκαθήλωσης, Καθόδου στον Άδη, Ανάληψης.
- Στις καμάρες των πλάγιων διαμερισμάτων: Εικονίζονται πολλές σκηνές από το Συναξάρι του αγίου Γεωργίου, μαρτυρία πως ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος σε εκείνον, όπως υποδηλώνει και το σημερινό όνομα του γειτονικού συνοικισμού.
Πέρα από αυτές τις παλαιότερες τοιχογραφίες, τον 18ο αιώνα, προστέθηκαν μεταγενέστερες τοιχογραφίες στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας και στο κτιστό τέμπλο. Αυτά τα έργα είναι δημιουργίες των οικογενειών Οικονομάκη και Αλογάκου, οι οποίες διατήρησαν την ιδιοκτησία της εκκλησίας και του παρακείμενου νεκροταφείου.
Μια Επισκοπή με Ιστορία
Η Επισκοπή Μαΐνης (ή Μάνης) έχει τις ρίζες της βαθιά στην ιστορία, πιθανώς ήδη από τον 8ο ή 9ο αιώνα μ.Χ., όταν οι Μανιάτες άρχισαν να ασπάζονται τον Χριστιανισμό. Κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, η περιοχή γνώρισε μεγάλη πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση, με την ανέγερση πληθώρας βυζαντινών ναών.
Η Μάνη, λόγω της γεωγραφικής της απομόνωσης και του ανυπότακτου χαρακτήρα των κατοίκων της, λειτούργησε ως προπύργιο της Ορθοδοξίας. Ακόμα και κατά την Οθωμανική και Ενετική κυριαρχία, η πίστη παρέμεινε ακλόνητη, αποτελώντας ένα σημαντικό στοιχείο της μανιάτικης ταυτότητας και αντίστασης.
Δίπλα στον Ναό της Επισκοπής, ίχνη ενός μεσαιωνικού οικισμού υπενθυμίζουν ότι αυτό το θρησκευτικό κέντρο ήταν κάποτε η καρδιά μιας ζωντανής κοινότητας.
Ο Ναός της Επισκοπής δεν είναι απλώς ένα κτίριο, αλλά ένα σύμβολο αντοχής, πίστης και αρχιτεκτονικής δεινότητας. Μια επίσκεψη σε αυτό το μοναδικό μνημείο προσφέρει ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο, στην καρδιά της βυζαντινής Μάνης.
Βιβλιογραφικές Πηγές
- Ορλάνδος, Αναστάσιος Κ.: “Η Αρχιτεκτονική και οι Βυζαντινές Τοιχογραφίες της Μάνης”. Αν και ο Δρανδάκης είναι η κύρια αναφορά για τις τοιχογραφίες, ο Ορλάνδος έχει κάνει πρωτοποριακή δουλειά στην αρχιτεκτονική των βυζαντινών μνημείων της Μάνης.
- Μητροπολίτης Μάνης Χρυσόστομος (Δεληγιαννόπουλος): “Η Εκκλησία της Μάνης από τους Αποστολικούς Χρόνους μέχρι Σήμερα”. Πρόκειται για μια εξειδικευμένη εκκλησιαστική ιστορία της περιοχής, η οποία πιθανόν να περιέχει λεπτομέρειες για την Επισκοπή Μαΐνης.
- Μπούρας, Λεωνίδας: “Βυζαντινή Ελλάδα”. Ένα γενικότερο έργο για τη βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, που μπορεί να περιέχει αναφορές ή συγκριτικά στοιχεία για τους ναούς της Μάνης.
Επίσης η ιστοσελίδα : mani.org
Για πλούσιο φωτογραφικό υλικό και όχι μόνο πατήστε εδώ: