” Ιστέον ότι οι του Κάστρου Μαΐνης ουκ εισίν από της γενέας των προρρηθέντων Σλάβων,
αλλά εκ των παλαιοτέρων Ρωμαίων , οι και μέχρι του νυν παρά των εντοπίων Έλληνες
προσαγορεύονται δια το εν τοις προπαλαιοίς χρόνοις ειδωλολάτρας είναι και προσκυνήσας
των ειδώλων κατά τους παλαιούς Έλληνας, οίτινες επι της Βασιλείας του αοιδίμου Βασιλείου
βαπτιστέντες χριστιανοί γεγόνασιν. Ο δε τόπος εν ω οικούσιν έστι άνυδρος και απρόσοδος,
ελαιοφόρος δε όθεν και την παραμυθίαν έχουσι”
Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος
Η Μάνη, αυτή η άγρια και περήφανη γωνιά της Λακωνίας, στέκει σαν ένας ζωντανός πίνακας ιστορίας, όπου οι πέτρες ψιθυρίζουν μύθους και οι άνεμοι μεταφέρουν θρύλους αιώνων. Η ταυτότητα των κατοίκων της, των Μανιατών, ανέκαθεν κέντριζε το ενδιαφέρον. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος, στο σοφό του εγχειρίδιο για τον γιο του Ρωμανό, προσφέρει μια ενδιαφέρουσα ματιά, αναφέροντας τους κατοίκους του Κάστρου Μαΐνης ως απογόνους των “παλαιότερων Ρωμιών”, τους οποίους οι ίδιοι οι ντόπιοι αποκαλούσαν “Έλληνες”. Η αιτία, σύμφωνα με τον αυτοκράτορα, ήταν η εμμονή τους στην ειδωλολατρία, μια σύνδεση με τους αρχαίους Έλληνες, πριν το φως του Χριστιανισμού φωτίσει τις ψυχές τους κατά τη βασιλεία του Βασιλείου Α΄ (867-886 μ.Χ.).
Η επικρατούσα ερμηνεία θέλει τους Μανιάτες να διατηρούν με αξιοθαύμαστη επιμονή τα ήθη και έθιμα των Σπαρτιατών, παραμένοντας πιστοί στην θρησκεία των προγόνων τους μέχρι τα τέλη του 9ου αιώνα. Αυτή η άρνηση να αποκηρύξουν την πατροπαράδοτη λατρεία φέρεται να ήταν ο λόγος που οι γύρω τους αναγνώριζαν ως “Έλληνες”, μια ονομασία που στα χριστιανικά αυτιά ηχούσε συνώνυμη με τον ειδωλολάτρη.
Όμως, η αλήθεια, όπως συχνά συμβαίνει, είναι πιο περίπλοκη από μια απλή αναφορά. Τα σωζόμενα λείψανα παλαιοχριστιανικών βασιλικών στη Μάνη αμφισβητούν την εικόνα ενός πληθυσμού βυθισμένου στην ειδωλολατρία μέχρι τον 9ο αιώνα. Στα Άλικα, η επιβλητική τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Ανδρέα, με τον γλυπτό διάκοσμο που χρονολογείται από τον 7ο αιώνα, μαρτυρά την ύπαρξη μιας ζωντανής χριστιανικής κοινότητας αιώνες πριν την εποχή του Βασιλείου Α΄. Στην Κυπάρισσο, το μοναστήρι της Παναγίας, χτισμένο εν μέρει με υλικά παλαιοχριστιανικής βασιλικής, και η ανακάλυψη ενός επισκοπικού θρόνου στην αρχαία Καινήπολη, υποδεικνύουν μια οργανωμένη εκκλησιαστική παρουσία ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους.
Η ιστορική μαρτυρία του Προκοπίου, του γραμματέα του στρατηγού Βελισσαρίου, ο οποίος βρέθηκε στην Κυπάρισσο το 532 μ.Χ., είναι αδιάσειστη. Αναφερόμενος στους κατοίκους που είχαν νικήσει τους Βανδάλους, σημειώνει ότι αυτοί και οι οικογένειές τους εκκλησιάζονταν στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές της περιοχής – μια σαφής ένδειξη χριστιανικής πίστης πολύ πριν τον 9ο αιώνα. Οι έρευνες των ειδικών επιβεβαιώνουν την ακμή ενός αξιόλογου παλαιοχριστιανικού πολιτισμού στη Μάνη, με σημαντικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα.
Είναι πιθανό λοιπόν, η αναφορά του Πορφυρογέννητου να μην υποδηλώνει καθολική ειδωλολατρία, αλλά την επιμονή σε κάποιες τοπικές παραδόσεις ή έναν πιο αργό ρυθμό αφομοίωσης της χριστιανικής πίστης σε σχέση με άλλες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η γεωγραφική απομόνωση και η ανεξάρτητη φύση των Μανιατών ίσως τους έκαναν να διατηρούν για μεγαλύτερο διάστημα κάποιες αρχαίες συνήθειες, γεγονός που τους ξεχώριζε στα μάτια των Βυζαντινών.
Αντίθετα, οι Σλάβοι που εγκαταστάθηκαν στον Ταΰγετο παρέμειναν ειδωλολάτρες μέχρι τον 10ο αιώνα, και ο εκχριστιανισμός τους ήταν ένα επίπονο έργο που ανέλαβε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία με εργαλείο χαρισματικές προσωπικότητες όπως ο Άγιος Νίκων ο Μετανοείτε. Τελικά, όμως, και αυτοί αφομοιώθηκαν από τον ελληνικό πληθυσμό.
Ο Άγιος Νίκων είναι πολιούχος της Σπάρτης και η μνήμη του γιορτάζεται στις 26 Νοεμβρίου . Τα άγια λείψανα του φυλάσσονται στο χωριό Λαγκάδα στην Έξω Μάνη. Γεννήθηκε περίπου το 925 μ.Χ και απεβίωσε στην Σπάρτη το 998 μ.Χ. Στην Μάνη υπάρχει οικισμός Άγιος Νίκων που φέρει το όνομα στην μνήμη του, ενώ μια εκ των οροσειρών του Ταϋγέτου έχει την ονομασία του.
Στα μεταγενέστερα χρόνια, η χριστιανική πίστη των Μανιατών ήταν αδιαμφισβήτητη, διαποτίζοντας κάθε πτυχή της καθημερινότητάς τους. Από το πρωινό προσκύνημα στο εικονοστάσι μέχρι τις αυστηρές νηστείες της Τετάρτης και της Παρασκευής, η θρησκεία αποτελούσε έναν αόρατο οδηγό. Το βράδυ, η οικογένεια συνήθιζε να γονατίζει μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, κάνοντας μετάνοιες και ζητώντας προστασία.
Η Κυριακή ήταν ημέρα ιερή, αφιερωμένη στην εκκλησία, όπου ολόκληρες οικογένειες συγκεντρώνονταν για τη λειτουργία, νιώθοντας την ενότητα της κοινότητας και τη σύνδεσή τους με το θείο. Η εξομολόγηση και η Θεία Κοινωνία, τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο, ήταν κορυφαίες στιγμές πνευματικής κάθαρσης. Ακόμη και στις καθημερινές τους μετακινήσεις, ο Μανιάτης έδειχνε την ευλάβειά του κάνοντας τον σταυρό του μπροστά στα ερημοκκλήσια. Στις δύσκολες στιγμές, η πίστη ήταν το στήριγμα, με τον παπά να καλείται για ευχές και ακόμη και για “αφορισμούς” για την ανεύρεση χαμένων αντικειμένων.
Ωστόσο, η σκληρή πραγματικότητα της ζωής στη Μάνη έδωσε στην πίστη και κάποιες σκοτεινές αποχρώσεις, όπως η σύνδεσή της με την πειρατεία, όπου ιερείς ευλογούσαν τις επιδρομές και προσέφεραν άφεση αμαρτιών. Αυτές οι αντιφάσεις σκιαγραφούν μια περίπλοκη σχέση με το θείο, επηρεασμένη από τις ανάγκες και τις σκληρές συνθήκες επιβίωσης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο βαθιάς πίστης και ισχυρών παραδόσεων, η φωνή ενός νεαρού δασκάλου, όπως την κατέγραψε ο Δ. Δημητράκος-Μεσίκλης, ηχεί σαν μια αγωνιώδης κραυγή για τη διατήρηση της πνευματικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Στην ομιλία του κατά την ταφή μιας γριάς, απευθυνόμενος στους συμπολίτες του που χρησιμοποιούσαν τα μάρμαρα της στέγης της εκκλησίας για να σκεπάσουν τους νεκρούς, ο δάσκαλος με σεβασμό αλλά και με έντονη ανησυχία τόνισε τις καταστροφικές συνέπειες αυτής της πρακτικής:
“Αγαπητοί συμπολίτες…” είπε, “Με τα μάρμαρα της σκεπής της εκκλησίας μας σκεπάζετε το πανωκόρμι των νεκρών στον τάφο. Καλώς ποιείτε!! Αλλά ή θα κάμετε κουρασάνι, δηλαδή φαλάκρα στην εκκλησιά ή θα φέρετε μάρμαρα από αλλού για να την σκεπάσετε. Γιατί όταν ο καιρός εστί βραχώδης, άλλοι άγιοι θα κατεβάσουν κόμπο δάκρυ, και άλλοι θα γίνουν μούσκεμα και τότε; Τότε βεβαίως θα πάθουν από σφάχτες!! Στρέψετε, ακόμη και ίδετε τα ιερά ημών βιβλία επί μαρμαρίνης στήλης κείμενα. Και ετούτα θα μουχλιάσουν. Ποίος όμως ιερεύς, άνευ αυτών, θα έλθη εντάυθα να μας λειτουργήσει;; Βεβαίως ουδείς!!!”
Τα λόγια του δασκάλου, γεμάτα πρακτική σοφία και αγάπη για την κοινότητα και την εκκλησία, ευαισθητοποίησαν τους χωρικούς. Η εικόνα της κατεστραμμένης εκκλησίας και η απουσία των ιερών βιβλίων ήταν μια προοπτική που τους συγκλόνισε, οδηγώντας τους σε άμεση δράση για την αποκατάσταση της στέγης.
Η ιστορία της Μάνης είναι ένα συναρπαστικό μωσαϊκό, όπου η αρχαία κληρονομιά συναντά τη χριστιανική πίστη και οι σκληρές συνθήκες ζωής διαμορφώνουν ένα μοναδικό πολιτισμό. Από τους “Έλληνες” του Πορφυρογέννητου μέχρι την καθημερινή ευλάβεια και την αγωνιώδη φωνή ενός δασκάλου, η Μάνη παραμένει ένας τόπος γεμάτος μυστήριο και γοητεία, μια ζωντανή μαρτυρία της ανθεκτικότητας του ανθρώπινου πνεύματος και της διαχρονικής δύναμης της πίστης.
Με πηγές από την mani.org και “Νυκλιάνοι” του Δ.Δημητράκου-Μεσίσκλη 1949.