Στην καρδιά της Πελοποννήσου, εκεί όπου η άγρια ομορφιά της Μάνης συναντά την πλούσια ιστορία της Ελλάδας, τα επώνυμα αποτελούν κάτι περισσότερο από απλές ταμπέλες. Είναι ζωντανές ψηφίδες ενός μωσαϊκού που αποκαλύπτει την κοινωνική οργάνωση, τις βαθιές ρίζες και τις διαχρονικές παραδόσεις αυτού του μοναδικού τόπου.
Μέσα από μια λαϊκή έκφραση που αντηχεί στα πέτρινα σοκάκια των χωριών της – «Τα εις -έας και εις -άκης είναι φύσει Μανιατάκης, τα εις -έας και εις -άκος είναι πάντα Μανιατάκος, τα εις -όπουλος και –πούλος είναι μπάσταρδος και μούλος» – αντιλαμβάνεται κανείς την ισχυρή σύνδεση που αποδίδουν οι Μανιάτες στα επώνυμά τους και την αίσθηση γνησιότητας που αυτά φέρουν.
Η εμβάθυνση στη μελέτη των μανιάτικων επωνύμων αναδεικνύεται ως ένα απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση των περίπλοκων κοινωνικών δομών και του πολιτισμού της περιοχής. Ειδικότερα, στην περίπτωση της Μάνης, όπου τα επώνυμα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνοχή και τη συγκρότηση των συγγενικών ομάδων, η ανάλυσή τους αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
Στον πυρήνα των μανιάτικων επωνύμων συναντάμε, όπως και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, πατρώνυμα, παρωνύμια (τα γνωστά σε όλους μας «παρατσούκλια»), επαγγελματικά ή εθνικά ονόματα (πατριδωνυμικά), τα οποία εμπλουτίζονται συνήθως με τις χαρακτηριστικές καταλήξεις -άκης, -έας και -άκος, ενώ σπανιότερα απαντώνται οι καταλήξεις -άρος και -ούνης (-ούνιας). Αντίθετα, καταλήξεις όπως -ούδης, -ίδης, -πούλος, που είναι γνωστές σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, εμφανίζονται σποραδικά στη Μάνη, με την γενική αντίληψη να τις θεωρεί «μη γνήσια» μανιάτικα επώνυμα.
Στην κατηγορία των τυπικών μανιάτικων επωνύμων εντάσσονται και εκείνα που δημιουργούνται από τον συνδυασμό πατρωνύμου και βαπτιστικού ονόματος, όπως το χαρακτηριστικό παράδειγμα «Γιαννακόδημος» (δηλαδή ο Δήμος του Γιαννάκου), ή από το όνομα του παππού και το συνθετικό «εγγόνας», όπως το «Γιαννόγγονας» (Πετράγγονας). Αυτοί οι σχηματισμοί είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι στην Μέσα και Νότια Προσηλιακή Μάνη, προσδίδοντας μια αίσθηση διαδοχικότητας και σεβασμού προς τις προηγούμενες γενιές.
Πέρα από τα τυπικά επώνυμα με τις αναγνωρίσιμες καταλήξεις, συναντάμε σε μεγάλη έκταση και επώνυμα που προέρχονται απευθείας από παρωνύμια, χωρίς την προσθήκη αυτών των καταλήξεων, όπως τα «Κελεπούρης» και «Κουλουμπέρης». Επιπλέον, υπάρχουν και επώνυμα που συνδυάζουν το παρωνύμιο με το βαπτιστικό όνομα, δημιουργώντας ευφάνταστους και συχνά περιγραφικούς σχηματισμούς όπως «Καλογερόγιαννης» (Καλόγερος + Γιάννης), «Βαβουλόγιαννης» (Βαβουλάς + Γιάννης), «Κουτσολιάς» (Κουτσός + Ηλίας) και «Κουφογιάννης» (Κουφός + Γιάννης). Αυτά τα επώνυμα, γεμάτα ζωντάνια και λαϊκή σοφία, προσφέρουν μια μοναδική ματιά στην ιδιοσυγκρασία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων της Μάνης.
Αναλύοντας τις γενεαλογίες της Μάνης, διαπιστώνουμε ότι τα τυπικά επώνυμα σε -άκης, -έας και -άκος κατέχουν περίπου το 60% της συχνότητας, ενώ τα άτυπα επώνυμα αγγίζουν το 40%. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τα επώνυμα που προέρχονται αρχικά από παρωνύμια ή έχουν άμεση σχέση με αυτά φτάνουν περίπου το 65%, υπογραμμίζοντας τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν τα παρατσούκλια στη διαμόρφωση της επωνυμίας στην περιοχή. Τα επώνυμα που προέρχονται από επαγγελματικά ονόματα αποτελούν ένα μικρότερο ποσοστό, περίπου 5%, ενώ εκείνα που έχουν ως βάση το πατρώνυμο ανέρχονται στο 30%.
Φαίνεται ότι πολλοί οδηγήθηκαν σ’ αυτή την εσφαλμένη αντίληψη, επειδή τα ονόματα αυτά έπαψαν να σχηματίζονται κατά τη νεώτερη περίοδο. Άλλος λόγος που προκαλεί τη σύγχυση είναι ότι και οι Μανιάτες παλαιότερα φορούσαν βράκες. Οπωσδήποτε πρέπει να εγκαταστάθηκαν Κρητικοί στη Μάνη καθώς και Μανιάτες στην Κρήτη, αλλά υστερότερα, ιδιαίτερα στις κρίσιμες ιστορικές στιγμές, όπως τα 1669 (υποταγή της Κρήτης στους Τούρκους), καθώς και στα 1715 (ανακατάληψη της Πελοποννήσου από τους Τούρκους) και 1770 (μετά τα Ορλωφικά).
Η παράδοση της απόδοσης παρωνυμίων σε ορισμένα χωριά της Έξω Μάνης, όπως στον τέως Δήμο Καρδαμύλης, αποτελεί μια ολόκληρη «τελετουργία». Η συγκέντρωση στο καφενείο και η αναζήτηση ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού στη συμπεριφορά ή την εμφάνιση του «υποψήφιου» αποδεικνύει τη σημασία που αποδίδεται στην εύστοχη και περιγραφική ονομασία. Η φράση «να μας ζήσεις τάδε (παρατσούκλι)», που ακούγεται με την ανακάλυψη του χαρακτηριστικού αυτού, επισφραγίζει την αποδοχή του νέου παρωνυμίου από την κοινότητα.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ένας Μανιάτης μπορεί να φέρει, εκτός από το επίσημο επώνυμό του, και περισσότερα παρεπώνυμα, τα οποία προέρχονται από την ονομασία των γενεών και των διαφόρων κλάδων τους. Η χρήση αυτών των παρεπωνύμων, αν και διαφορετική από το επίσημο επώνυμο, συμβάλλει στην περαιτέρω διαφοροποίηση και αναγνώριση των μελών της ευρύτερης οικογένειας.
Τα επώνυμα που λήγουν σε -άκης θεωρούνται τα παλαιότερα στη Μάνη, με την παρουσία τους να εντοπίζεται σε έγγραφα που χρονολογούνται από το 1600 και εξής. Αρχικά είχαν υποκοριστική σημασία, η οποία εξελίχθηκε αργότερα σε πατρωνυμική. Ο σχηματισμός αυτών των επωνύμων φαίνεται να σταμάτησε οριστικά γύρω στο 1800, όταν αντικαταστάθηκαν από τα επώνυμα με τις καταλήξεις -έας και -άκος, τα οποία καθιερώθηκαν ως τα τυπικά μανιάτικα. Η διατήρηση των επωνύμων σε -άκης στη μανιάτικη αποικία της Κορσικής αποτελεί ένα ενδιαφέρον ιστορικό στοιχείο.
Παρά το γεγονός ότι τα επώνυμα σε -άκης είναι σήμερα πιο διαδεδομένα στην Κρήτη, η μελέτη παλαιότερων κρητικών εγγράφων υποδεικνύει ότι ονόματα με αυτή την κατάληξη δεν ήταν κοινά πριν από το 1700, γεγονός που ενισχύει την πιθανότητα μανιάτικης επίδρασης στον σχηματισμό των κρητικών επωνύμων. Η ύπαρξη αυτών των επωνύμων στη Μάνη αποδίδεται σε ένα παλαιό βυζαντινό πολιτιστικό στρώμα, με την αρχική κατάληξη -άκιος να μετατρέπεται σε -άκης.
Λόγω της παλαιότητάς τους, τα επώνυμα σε -άκης συχνά αποδίδονται σε παλαιότερα γένη της Μάνης και χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία περιεκτικών σχηματισμών όπως «Ροβυθιάνοι», «Μπουτζουναριάνοι» και «Μιχαλακιάνοι», αναφερόμενοι σε ολόκληρες ομάδες μελών ενός γένους. Αν και αυτοί οι σχηματισμοί δεν χρησιμοποιούνται συνήθως ως επώνυμα, στις ηγετικές οικογένειες το πρωταρχικό όνομα του γένους διατηρείται συχνά και ως επώνυμο, ενισχύοντας την αίσθηση συνοχής και γοήτρου. Από αυτούς τους περιεκτικούς τύπους προκύπτουν και αντίστοιχα επίθετα με τις καταλήξεις -ιάνικος, -η, -ο, -α, όπως «τα Ροβυθιάνικα» (ο μαχαλάς των Ροβυθιάνων) και τα «Ξανθιάνικα αλώνια» (τα αλώνια που ανήκουν στους Ξανθιάκους).
Τα επώνυμα που λήγουν σε -έας εμφανίζουν μια μεταγενέστερη παρουσία σε σύγκριση με τα επώνυμα σε -άκης. Αν και σπάνια σε έγγραφα πριν από το 1730, γίνονται πιο συχνά μετά το 1800 και συνεχίζουν να σχηματίζονται μέχρι σήμερα. Η λαϊκή αντίληψη συνδέει αυτά τα ονόματα με την αρχαιότητα, παραπέμποντας σε τύπους όπως «Αχιλλέας», «Ατρέας» και «Τυδέας». Από επιστημονική άποψη, ο Φαίδων Κουκουλές υποστηρίζει ότι τα μανιάτικα επώνυμα σε -έας προέρχονται από παλαιά επαγγελματικά ονόματα και μεγεθυντικά επίθετα, ενώ για όσα προέρχονται από πατρώνυμα πιστεύει ότι σχηματίζονται κατ’ αναλογία προς τα προηγούμενα από τον πληθυντικό των γενών (π.χ. Αντωναίοι – Αντωνέας). Τα παράγωγα επίθετα από αυτά τα επώνυμα σχηματίζονται με τις καταλήξεις -έικος, -η, -ο, -α, όπως «τα Αντωνέικα» και «τα Χρηστέικα». Η γεωγραφική κατανομή των επωνύμων σε -έας εκτείνεται από την περιοχή της Καλαμάτας έως το Οίτυλο και την Αράχοβα.
Η τρίτη κατηγορία, τα επώνυμα σε -άκος, ακολουθεί την εξέλιξη των επωνύμων σε -άκης και συχνά τα αντικαθιστά. Παρατηρούνται μάλιστα μετατροπές επωνύμων από –άκης σε -άκος (π.χ. Νηφάκης – Νηφάκος, Ροζάκης – Ροζάκος). Και αυτά τα επώνυμα έχουν υποκοριστική αρχικά σημασία, η οποία εξελίχθηκε σε πατρωνυμική. Ετυμολογικά, η κατάληξη -άκος βασίζεται στην παλαιότερη -άκιος. Τα αντίστοιχα περιεκτικά και αυτών των επωνύμων σχηματίζονται με την κατάληξη -ιάνοι (π.χ. Πουλικάκος – Πουλικιάνοι), ενώ τα επίθετα με την κατάληξη -ιάνικος, -η, -ο, -α (π.χ. Πουλικιάνος, Πουλικιάνικα). Τα επώνυμα σε -άκος συναντώνται στην περιοχή της Μηλέας, στο Οίτυλο, στη Μέσα και Προσηλιακή Μάνη, φτάνοντας έως τα Μπαρδουνοχώρια και την Επίδαυρο Λιμηρά.
Η ευρεία διάδοση των επωνύμων σε -έας και -άκος, ως μεταγενέστερων σχηματισμών, συνέπεσε με τη δημιουργία των δημοτολογίων μετά το 1840, όταν οι δημότες έπρεπε να δηλώσουν το επώνυμο που επιθυμούσαν να κρατήσουν, επιλέγοντας συχνά αυτό με το οποίο ήταν περισσότερο γνωστοί.
Από εθνική άποψη, τα μανιάτικα επώνυμα είναι στην πλειονότητά τους ελληνικής ετυμολογίας, με πολλές να έχουν βυζαντινή προέλευση. Ωστόσο, υπάρχουν και επώνυμα με αρβανίτικη, αρβανιτοβλάχικη (όπως Σουλέας, Γκινάκης) και τουρκική (όπως Μπουγιουγκλάκης) προέλευση, καθώς και ελάχιστα με ιταλοβενετσιάνικη (όπως Βενετσανάκης) και εβραϊκή (όπως Αβραμάκης) αφετηρία, μαρτυρώντας τις ποικίλες επιρροές που δέχτηκε η περιοχή.
Επιπλέον, συναντάμε ονόματα που δηλώνουν τον τόπο καταγωγής, με χαρακτηριστικές καταλήξεις όπως -ιανος και -ανος (π.χ. Κεχριάνος από το χωριό Κεχριάνικα, Μαλευριάνος από το Μαλεύρι). Στα αντρωνυμικά, η γυναίκα υιοθετεί το όνομα του συζύγου της, προσθέτοντας καταλήξεις όπως -ου και -αίνα (π.χ. Βασιλού, Δημητρού, Γιωργάκαινα). Ιδιαίτερη είναι και η περίπτωση της νύφης, η οποία μπορεί να προσδιορίζεται με το βαφτιστικό όνομα του πεθερού και την κατάληξη -όνυφη (π.χ. Βασιλού Δημητρόνυφη).
Συνοψίζοντας, η μελέτη των επωνύμων στη Μάνη αποτελεί ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ιστορία, την κοινωνική οργάνωση και τις πολιτισμικές επιρροές αυτής της ξεχωριστής γωνιάς της Ελλάδας. Μέσα από τις καταλήξεις, τις ετυμολογίες και τις λαϊκές παραδόσεις που συνδέονται με αυτά, αναδύεται μια πλούσια και πολυεπίπεδη εικόνα της μανιάτικης κοινωνίας και του μοναδικού της πολιτισμού.
Mε πηγές από τον Λευτέρη Αλεξάκη, Δ/ντή στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Σημ : Ολοκληρωμένο πανόραμα για τα ονόματα, τοπωνυμίες, βιογραφικά Μάνης κ.α πατήστε εδώ:Ιστορική Βιβλιογραφία Μάνης