Στα χρόνια των αδιάκοπων αγώνων της Μάνης ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η εκπαίδευση όπως την ξέρουμε σήμερα απουσίαζε. Ολόκληρη η Μάνη μετατράπηκε σε ένα άτυπο, αλλά σκληρό, “πολεμικό σχολείο”. Στη στεριά, η πολεμική τέχνη ακονιζόταν μέσα από το κυνήγι, τις αψιμαχίες μεταξύ των Μανιατών και τις συγκρούσεις με τους Οθωμανούς. Στη θάλασσα, η επιβίωση και η δύναμη εξασφαλίζονταν μέσω των κουρσαρικών και πειρατικών επιχειρήσεων.
Ωστόσο, η ζωή στη Μάνη ήταν και ένα “γεωργικό σχολείο”. Από μικρή ηλικία, παιδιά και νέοι μάθαιναν τις αγροτικές εργασίες δίπλα στις οικογένειές τους, με τη μητέρα να κατέχει συχνά κεντρικό ρόλο.
Η γραφή και η ανάγνωση ήταν γνώσεις που κατείχαν λίγοι. Παρόλα αυτά, σπέρματα οργανωμένης εκπαίδευσης άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους. Λειτούργησε αλληλοδιδακτικό σχολείο στους Δολούς (1818-1819) και στην Πάνιτσα (1830), ενώ ένα ελληνικό σχολείο άνοιξε στο Μαραθονήσι (1826). Επιπλέον, ένα ιδιωτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο λειτούργησε στον Κάμπο Σταυροπηργίου (1828-1830).
Η Επίδραση της Καλαμάτας και το Γυμνάσιο Γυθείου
Αρχικά, οι νέοι της Μάνης που επιθυμούσαν ανώτερη εκπαίδευση εξυπηρετούνταν από το Γυμνάσιο Καλαμάτας. Ωστόσο, τον Σεπτέμβριο του 1886, ένα σημαντικό βήμα έγινε με τη λειτουργία του πλήρους Γυμνασίου Γυθείου. Μαθητές κυρίως από την Προσηλιακή Μάνη και την Αποσκιερή Μάνη φοιτούσαν σε αυτό. Είναι ενδιαφέρον ότι κάποιοι από την Αποσκιερή Μάνη, λόγω των θαλάσσιων συγκοινωνιών, εξακολουθούσαν να προτιμούν την Καλαμάτα.
Ο Δημήτριος Αλεξανδράκος, στο έργο του “Ιστορία της Μάνης” (1892), αναγνωρίζει τη σημασία του Γυμνασίου Γυθείου, γράφοντας πως θα λειτουργήσει ως “φεγγοβόλος φάρος” διαφωτίζοντας ακόμα και τις πιο απομακρυσμένες περιοχές της Μάνης, όπου “ήδη εισίν ικανοί επιστήμονες και πολλοί λόγιοι”.
Ελληνικά Σχολεία στη Μάνη στα τέλη του 19ου Αιώνα
Σύμφωνα με τον Χ. Μαρκίδη (1889-1890), λειτουργούσαν ελληνικά σχολεία σε διάφορα χωριά της Μάνης, όπως η Αρεόπολη (πλήρες με 100 μαθητές), το Βαχό, το Γύθειο (με το γυμνάσιο), ο Κάμπος Αβίας, η Καρδαμύλη, η Κίττα, ο Κότρωνας, η Πάνιτσα και η Πλάτσα. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 1889 στη Λακωνία υπήρχαν συνολικά 21 ελληνικά και 154 δημοτικά σχολεία. Το Ελληνικό Σχολείο Θηλέων Γυθείου ιδρύθηκε αργότερα, το 1923.
Ίδρυση Σχολείων στις Αρχές του 20ου Αιώνα
Στα αρχεία του Γυμνασίου (Λυκείου) Αρεοπόλεως, αναφέρεται η ίδρυση ελληνικού σχολείου στο Οίτυλο το 1923 και στον Πύργο Διρού το 1924. Ωστόσο, τα αρχεία του Λυκείου Αρεοπόλεως μνημονεύουν μόνο τα ελληνικά σχολεία της Αρεόπολης και της Κίττας με έτος ίδρυσης το 1889.
Το ελληνικό σχολείο της Αρεόπολης στεγάστηκε αρχικά στο ιστορικό πυργόσπιτο του Λυκούργου Μπαρέλλου (στα Τσαλαπιάνικα). Υπάρχει μια πληροφορία, αν και όχι πλήρως επιβεβαιωμένη, ότι αρχικά το σχολείο λειτούργησε στον πύργο του Μαυρομιχάλη και μεταφέρθηκε αργότερα στο οίκημα Μπαρέλλου